КIэрэщэ Тембот

Ежь иакъыл зыуцугъэм къыщегъэжьагъэу иадыгэ лъэпкъ фэгумэкIэу, шIу фишIэным фэхьазырэу, ыпсэкIэ ар зэхишIэу ыкIи ащ кIэрытэу, адыгэм идэгъугъэ, илъэшыгъэ зэрэдунаеу щызэлъаригъашIэмэ шIоигъоу, а зэкIэмкIэ фэлъэкIырэр ышIэу щыIагъ тхэкIошхоу КIэрэщэ Тембот Мыхьамэт ­ыкъор.

ШышъхьэIум и 16-р, 1902-рэ илъэсыр къызыхъугъэ маф илъэпкъ идэхэIуатэу, адыгэ гу­щыIэм фэIэпэIасэу, гупшысэм тамэ къыгозыгъэкIэгъэ КIэрэщэ Тембот. Илъэс къэс джары мы мафэр лъэпкъ мэхьанэ фэтшIэу къызкIыхэдгъэщырэр. Илъэпкъ пае шIушIэгъабэ зылэжьыгъэ КIэрэщэ Тембот итворчествэ тырыплъэжьызэ, ары къэс тха­кIом ыпсэ идэхагъэкIэ адыгэ литературэр зэрифэпагъэр, зэригъэбаигъэр кIэтэгъэтхъы.

КIэрэщэ Тембот цIыф еджэ­гъэ-гъэсэгъэ къодыягъэп, гурыплъэ ин зиIэгъэ тхакIу. ­Адыгэм игъогу чыжьи, игъогу благъи, иблэкIыгъи, инепэрэ мафи, итхыдэ лъэуж Iужъуи, игумыпсэф щыIакIи, итарихъ гъогууани кIэзыгъэнчъэу кIиу­гъуаеу, лъэпкъым ишIу зэкIэ ыухъумэу, къыгъэгъунэу тхагъэ КIэрэщэ Тембот. Къызхэхъухьэгъэ я ХХ-рэ лIэшIэгъум (иублэгъу) игумэкIи, икъини, итхъагъуи зэхишIэу, лъэпкъы­жъэу адыгэм игъогууанэ зыфэдагъэри, зыфэдэри ипроизве­дениехэм къащыриIотыкIынхэ фызэшIокIыгъ. Шъыпкъэм тетэу адыгэм ищыIакIэ - илIы­гъэ, ицIыфыгъэ хабзэ, ихэку, ичIыопс ядэхагъэ итхылъхэм къащиIотагъ. Тембот ипроизведениехэр адыгэм ышъхьэ къырыкIуагъэр зэкIэ зэрыплъэ­гъорэ гъунджэх.

КIэращэр - илIэшIэгъу илэгъу (1902 - 1988). Итворческэ гулъытэ къызэущым ­илъэс 13 нахьыбэ ыныбжьы­гъэщтэп. АщкIэ анахьэу зи­шIуагъэ къекIыгъэр янэжъэу Мэзагъу ары. Нэнэжъыр къыз­хэкIыгъэ абдзэхэ лъэпкъ лIы­хъужъым лъэшэу рыгушхощты­гъэ, ялъэпкъ, ячIыгу шIу алъэ­гъухэу икIалэхэри, ахэм къа­лъфыгъэхэри ыпIугъэх. Инэнэжъ пшысэ зэфэшъхьафыбэу ренэу къыфиIуатэщтыгъэхэр ары пстэуми апэу Тембот иакъыл къэзыгъэущыгъэхэр, ау янэжъ ипшы­сэ идунай бэрэ хэтынэу хъугъэп, джащыгъум ныжъым игъэсэпэ гущыIэхэр, фольклорыр IэубытыпIэ кIалэм ышIы­гъэх. 

Тембот егъэшIэрэу ыгу къи­нагъэхэм ащыщыгъэх янэжъ къыфиIотэгъэ хъугъэ-шIагъэхэм ащыщэу абдзахэхэр илъэсыбэрэ техакIохэм зэрябэны­жьы­гъэхэр. Зэгорэм нэнэ­жъым шъэожъыем орэд горэ къы­фиIуагъ, къэнэшхъэигъ, етIанэ къыриIуагъ: «Зыщымыгъэгъупш ар, си Тембот, угу иубыт. Абдзэхэ лIыхъужъмэ ар афаусыгъ. Зы орэд едзыгъом Гъуа­гъэ дзэкIолI лIыхъужъэу къыз­щытегущыIэрэр сэ сят ары».

Зэхихи, ылъэгъуи псынкIэу Тембот ыгу риубытэщтыгъ, а зэкIэ игуа­пэу илэгъу кIалэмэ къафиIотэжьыщтыгъ, гупкIэ­щтыгъ.

Тембот анахь IофшIэгъэ инэу фэплъэгъун плъэкIыщтыр 1923-рэ ­илъэсым, гъэтхапэм и 8-м адыга­бзэкIэ зэ­ри­дзэкIи «Интернационалыр» гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иапэрэ къы­дэкIыгъо къызэрэщы­хиутыгъа­гъэр ары. ЩыIакIэм щыхъурэ-щышIэрэр, зэхъокIыныгъэ инхэу къэблагъэ­хэрэр зэ­хишIэхэу, илъэпкъ шIэныгъэ амалхэр IэкIилъхьанхэм, адыгэ лъэпкъым тхэкIэ-еджакIэ ыбзэкIэ ыгъотыным ар сыдигъуи кIэхъопсыщтыгъ. ИшIэ­ныгъэрэ иакъылрэ зызэкъоуцо­хэм, имурадхэри нахь къызэ­IукIыгъэх.

КIэрэщэ Тембот - адыгэ тхакIу, джары зыщыщ адыгэ лъэпкъым ыгу къигущыIыкIын, ыпсэ рилъэгъукIын зыкIыфы­зэшIокIыгъэр. Адыгэм игъогу фэд ежь ышъхьэкIи пэкIэкIы­гъэр, ыщэчыгъэр. Мэфэ ошъуа­пщэхэр IукIотыхи, гушIогъо Iотэ­жьыгъори къэсыгъ. 1923-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу опсэуфэ тхагъэ Тембот. 1924-рэ илъэсым КIэ­ращэм иапэрэ рассказэу «Аркъ» зыфиIорэр къыдэкIыгъ. Романэу «Щамбулым» ипычыгъохэр бэ темы­шIа­гъэу ащ къы­кIэлъыкIуагъэх, етIанэ романыр (1934) къыдэкIыгъ, рассказхэу «Мэщыкъо ишъхьакIуи», «Зэныбджэгъуищ­ри» къыхиутыгъэх. 1947-рэ 

илъэ­сым адыгабзэкIи урысы­бзэкIи «Насыпым игъогу» зы­фиIорэ романыр къыдэкIыгъ. Советскэ литературэм ипроизве­дение анахь дэгъухэм ахалъыти, романэу «Дорога к счастью» зыфиIорэм Кавказым щыпсэурэ цIыф лъэпкъхэм ялитературэкIэ апэрэу  СССР-м и Къэралыгъо премие къыфагъэшъошагъ. Зэо ужым, 1951-м, «Рассказхэр», «Ша­псы­гъэ пшъашъ», ахэм аужыIоу  романэу «Типшъашъэхэр», повестьхэу «Ны Iушым ыпхъу», «Абрек» («Хьаджырэт»), «Гур гъэпытэ», романэу «Куко», новеллэхэр дэтхэу «ЛIыгъэ», романэу «Шыу зау», «Хэшы­пыкIыгъэ тхыгъэхэр» (2002) томитIу хъоу, «ХэшыпыкIы­гъэ­хэр» тхылъищ хъоу къыдэ­кIых. 

КIэрэщэ Тембот ипроизведениехэу шъыпкъэр зылъапсэхэм зэрэдунаеу щяджэх. Урысыбзэ­кIэ, украинабзэкIэ, арапыбзэ­кIэ, китаибзэкIэ, латышыбзэкIэ, чехыбзэкIэ, тыркубзэкIэ зэра­дзэкIых. ТхакIом игупшысэ куу, лъэшы ар зытешIыкIыгъэ ­адыгэ лъэпкъым илIыгъэ-пытагъэ фэ­дэу. ЛIэшIэгъу Iэпэ-цыпэм КIэ­ращэм хьалэлэу шIур илъэпкъ филэжьыгъ, илъэс 60-у ­адыгэ тхыгъэ литературэм зыхэтыгъэм ыпсэкIэ ар ыгъэбаигъ. Адыгэ лъэпкъым ылъапсэ къыщежьэу  ышъхьапэ нэсыжьэу итхыгъэхэм ащигъэунэфыгъ, къащыриIо­тыкIыгъ. ЩыIэкIакIэу къакIорэм инэфыпс зэхишIэу КIэрэщэ Тембот произведение инхэу «Насыпым игъогу», «Типшъашъэхэр», «Куко» зыфиIохэрэр  ытхы­гъэх. Игуапэу, фэ­IэпэIасэу  тхакIом илъэпкъ та­рихъ, адыгэ чIыгум идэхагъэ цIыфыбэм афыриIотыкIыгъ.

Икъэлэмыпэ мыуцэкукIэ, ипсэлъэ фэбэ IэшIукIэ тхэкIо­шхоу КIэрэщэ Тембот ­дунаим щы­зэлъашIагъ. ЗэрэтхэкIо цIэ­рыIом епэсыгъэу къыфатхэ­щты­гъэх, къыфэгушIощтыгъэх, къы­факIощтыгъэх зэрагъэлъэгъунэу.

«Насыпым игъогу» зыфиIорэ романыр литературэм щагъэ­лъэпIэщтэу Г.Ф. Скосыревым зэриIогъагъэр къэшъыпкъэ­жьыгъ. А тхылъыр гъогогъу 14-рэ къытырадзэжьыгъ, къэралыгъо зэфэшъхьафыбэмэ абзэкIэ къа­щыдэкIыгъ. Литературэ ыкIи культурэ мэфэкI Iофтхьабзэхэм ахэлэжьэнхэу Адыгеим къэ­кIорэ цIыф лъэпкъхэм ялIыкIохэм ащыщхэр агукIэ ашIоигъоу Тембот зэрагъэлъэ­гъунэу ыдэжь ихьэщтыгъэх ыкIи а зэIу­кIэ­гъузэдэгущы­Iэгъухэр хэти ыгу къинэжьы­гъэх. 

Тембот иунэ цIыф­кIо­пIагъ. Ащ щызэблэкIыгъэхэм ащыщых С. Ми­халковыр, С. Сартаковыр, Р. Гамзатовыр, А. КIы­шъэкъор, К. Кулиевыр, А. Шэу­джэнцIыкIур, А. Шэртаныр, Г. Шолохов-Синявскэр, ака­де­микэу А. Чикобавэ, сурэтышIэу М. Домашевскэр, нэ­мыкI­хэри. Ныбджэгъуныгъэм, зэ­къошныгъэм уасэ афишIэу КIэ­рэщэ Тембот нэгуихыгъэу, гуфэбэныгъэр къыхэщэу сыдигъуи ахэм апэгъокIыщтыгъ, ащ фэдэ лъытэныгъэ зэфы­щытыкIэм ыгу хагъахъощтыгъ. ГущыIэ фабэу гум къикIыхэрэр зытетхэгъэ ятхылъхэр, ятхыгъэ тхьапэхэр Тембот имэкIайхэм бэу ате­ты­гъэх, ахэр джы тхэкIо­шхом илитературнэ музей чIэ­лъых.

КIэрэщэ Тембот гущыIэ дэха­бэ фаIуагъ, фатхыгъ, ахэм зэ­кIэми тхакIом ипроизведение­хэм осэшIу къащыраты. А зэ­кIэри зы тхыгъэ цIыкIум игъэ­фэгъуай. Ау сигущыIэ ежь Тембот игупшысэ-тхыпхъэкIэ къэсыухымэ сшIоигъу. «Тищы­IакIэ тызыкIэхъо­псы­рэм енэ­къокъу. Зэрэшъулъэгъоу, а зэнэкъокъуныгъэм нахьыбэ­рэмкIэ щыIэныгъэр анахь лъэшэу тызкIэхъопсырэми щыте­кIо», - щитхыгъ ащ романэу «Ти­пшъашъэхэр» зыфиIорэм. Щэч хэлъэп, тхэкIошхом зы­кIэ­хъо­псыщтыгъэр къыдэхъугъ  - ишIулэжьыгъэ гушъхьэгъомылэ бай илъэпкъ къыфигъэнагъ. Ащ джы тырэгъуазэ, тырэгушхо.

Адыгэ Макъ