Джырэблагъэ къэбар гухэкI къытлъыIэсыгъ: тилъэхъанэ ифизик цIэрыIо дэдэхэм зыкIэ ащыщэу, адыгэу, тиIофшIэгъоу, профессорэу Къумэхэ Мурадин Абубэчыр ыкъор дунаим ехыжьыгъ. СССР-м ифизик цIэрыIо купым, анахьэу етIани Къэбэртэе-Бэлъкъарым щылажьэрэм, лъапсэ фэзышIыгъэхэм ар ащыщ. М. А. Къумахэм къыхихыгъэ лъэныкъомкIэ сэри апэрэ лъэбэкъухэр сшIыгъэх, ащ инаучнэ кIэн дунэе шапхъэ ыкIи дунэе мэхьанэ иIэу щыт.
Къэбэртэе-Бэлъкъарым щылэжьэрэ физикхэм ялIыкIо шIагъоу, М. А. Къумахэм ыцIэ пытэу епхыгъэ Дыбагъо СултIан Италием щэпсэу. МИФИ-м ар ипрофессор, Италием илъэпкъ лабораторие ипащ. ИчIыпIэгъу зэрэщымыIэжьыр ащ зызэхехым лъэшэу къин къыщыхъугъ, джащ фэдэу дунэе гупчэ анахь инхэм ащылажьэхэу М. А. Къумахэм Iоф дэзышIагъэхэм дунэе наукэм чIэнэгъэ ин зэришIыгъэр къагурыIуагъ. Мы мафэхэм Европэм инаучнэ гупчэ заулэмэ С. Б. Дыбагъор икIэщакIоу семинархэр ащэкIох, физик цIэрыIоу Къумахэр зэрэщымыIэжьым, ащ ишIэжь зэрэмыкIосэщтым япхыгъэу ахэр щытых. С. Б. Дыбагъом къызэриIуагъэмкIэ, хэгъэгу зэфэшъхьафхэм яфизик цIэрыIохэу лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ лажьэхэрэр зэкIэ адыгэхэм, щымыIэжьым иунагъо ыкIи игупсэхэм къафэтхьаусыхагъэх, Къэбэртэе-Бэлъкъарым и ЛIышъхьэу КIокIо Юрий ыцIэкIэ тхьаусыхэ тхылъхэр къагъэхьыгъэх. Ахэр бэдэдэ мэхъух, ау мы къыкIэлъыкIохэрэр къахэсхыгъэх:
- Петер Вобраушек, Австрием икъалэу Венэ дэт технологическэ университетым ипрофессор, рентген физикэмкIэ эксперт цIэрыIохэм зыкIэ ащыщ,
- Джозеф Ремилло, Францием икъалэу Лион дэт еджэпIэ гъэнэфагъэу каналированиемкIэ физикэм фытегъэпсыхьагъэм лъапсэ фишIыгъ,
- Х. Артру, Францием икъалэу Лион щэлажьэ, профессор, электродинамикэмкIэ IофшIэгъэшхохэр иIэх,
- Роберт Авакян, шIэныгъэхэмкIэ Армянскэ академием иакадемик,
- В. Барышевскэр, шIэныгъэхэмкIэ Беларусскэ академием иакадемик, БГУ-м ядернэ физикэмкIэ и Институт идиректорыгъ,
- С. Бертолуччи, ЦЕРН-м инаучнэ директор, Женевэ щэпсэу,
- Р. Карриган, кристаллхэм япхыгъэ проект гъэнэфагъэу США-м щызэшIуахырэм пэщэныгъэ дызэрехьэ,
- Г. Кавото, Италием икъалэу Рим дэт университетым щэлажьэ, кристаллхэм ягъэфедэнкIэ Италиемрэ Европэмрэ къащыхахыхэрэ проектхэм пэщэныгъэ адызэрехьэ,
- Р. Кехаб, Францием икъалэу Лион Iоф щешIэ, позитронхэм якъэкIуапIэхэм якъыхэхын иIахьышхо хишIыхьагъ,
- Адольфо Эспозито, ИталиемкIэ ИНФН-м игупчэу радиацием щыухъумэгъэнхэм фэгъэзагъэм идиректор,
- У. Досселли, Италием и Лъэпкъ лабораторие идиректор,
- Дж. Фернандес, Италием икъалэу Болоньем дэт университетэу зэрэдунаеу анахьыжъэу щытым ипрофессор,
- А. Мкртчян, Армением икъалэу Ереван дэт Институтэу прикладной физическэ Iофыгъохэм адэлажьэрэм идиректор,
- А. Патак, Индием икъалэу Хайдарабад дэт университетым ипрофессор, Индием щызэлъашIэрэ физик-теоретик,
- А. Потылицын, къалэу Томскэ щэлажьэ, кристаллхэм ягъэфедэнкIэ купым ипащ, профессор,
- Н. Шульга, шIэныгъэхэмкIэ Украинэм иакадемие иакадемик, теоретическэ физикэмкIэ институтэу Ахиезер ыцIэкIэ щытым идиректор,
- М. Стриханов, Москва дэт МИФИ-м илъэпкъ ушэтэкIо ядернэ университет иректор,
- К. Цуджи, Японием икъалэу Осакэ дэт университетым ипрофессор, поликапиллярнэ оптикэмкIэ эксперт,
- У. Уггерхой, Данием икъалэу Орхус дэт университетым ипрофессор, Даниемирэ Европэмрэ къащагъэхьазырырэ проектхэм япащ, каналированием ифизикэкIэ эксперт.
Къумахэм ишIуагъэкIэ Къэбэртэе-Бэлъкъарыр, адыгэхэр нахь дэгъоу ашIэхэ хъугъэ. Я 70-рэ илъэсхэм кристаллхэм япхыгъэ Iофыгъо шъхьаIэхэу зыгъэгумэкIыхэрэр теоретическэу ащ къыушыхьатынхэ ылъэкIыгъ, я 80-рэ илъэсхэм рентген оптикэмкIэ анахь мэхьанэшхо зиIэ IофшIагъэхэр ыгъэхьазырыгъэх, аужыпкъэм рентген линзэр дунаим зэрэщашIэрэр Къумахэм илинзэу ары. АдыгэхэмкIэ чIэнэгъэшхо тшIыгъэ. Наукэм уфэлэжьэн зэрэфаемкIэ щысэ шIагъоу ар тиIагъ ыкIи тиIэщт.
Ф. К. Тыгъужъ,
физикэ-математикэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат,
АКъУ-м ипроректор
Адыгэ Макъ
Къумахуэ Мурадин Iэбубэчыр и къуэр
Урысейм щIэныгъэмкIэ и IэнатIэм, Къэбэрдей- Балъкъэрым и цIыхубэм хэщIыныгъэшхуэ ягъуэтащ. И ныбжьыр илъэс 72-м иту дунейм ехыжащ совет, урысей еджагъэшхуэ, профессор, Урысейм Естественнэ щIэныгъэхэмкIэ и академием щIыхь зиIэ и академик, КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Рентген оптикэмкIэ институтым и генеральнэ директор, Физикэ оптикэмкIэ институтым и генеральнэ директор Къумахуэ Мурадин Iэбубэчыр и къуэр.
Къумахуэ Мурадин Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм щыщ Лэскэн ЕтIуанэ къуажэм 1941 гъэм щэкIуэгъуэм и 26-м къыщалъхуащ. Москва дэт къэрал университетыр 1964 гъэм къиуха нэужь, ар а университетым Ядернэ физикэмкIэ и институтым щылэжьащ икIи щригъэджащ. 1978 гъэм щIэныгъэлIыр Курчатов Игорь и цIэр зезыхьэ Атом энергиемкIэ институтым и лабораторэм и унафэщIу лэжьэну ирагъэблэгъащ.
Къумахуэ Мурадин блэкIа лIэщIыгъуэм и 70 гъэхэм дуней псом цIэрыIуэ щыхъуащ кристаллхэм электромагнит бзий лъэщ къызэрыхэкIым теухуа и къэхутэныгъэхэр лабораторэ лэжьыгъэхэмкIэ нэрылъагъу къищIа нэужь. А физикэ Iуэхум Къумахуэм и цIэр фIащащ икIи абы дунейпсо щIэныгъэм унэтIыныгъэщIэ къыщызэIуихащ. ЩIэныгъэлIымрэ абы и лэжьэгъухэмрэ я къэхутэныгъэхэм папщIэ Нобель и саугъэтыр къратын папщIэ тIэунейрэ ягъэлъэгъуащ.
ХХ лIэщIыгъуэм и 80-нэ гъэхэм еджагъэшхуэм аргуэру къэхутэныгъэ хьэлэмэт хэIущIыIу ищIащ. Абы рентген бзийхэр зыунэтI IэмалыщIэхэр къыхилъхьащ икIи рентгено-оптикэ, нейтронно-оптикэ системэхэм я технологиемрэ абы папщIэ Iэмэпсымэхэмрэ игъэхьэзыращ. Дуней псом абыхэм щыфIащащ «Къумахуэм и оптикэ», «Къумахуэм и линзэ» цIэхэр.
Микроэлектроникэм, щIэныгъэмрэ хьэршымрэ, медицинэм, биологием къыщагъэсэбэп машинэхэр щIыным, Чернобыль пыщIа гугъуехьхэр дэгъэкIыным елэжьын папщIэ 1991 гъэм Къумахуэ Мурадин и пашэу Рентгенооптикэ системэхэм я институт къызэIуахащ. Абы къыдэкIуэу ар «Курчатовым и институт» Урысей щIэныгъэ центрым и лабораторэм и унафэщIт, апхуэдэу нэгъуэщI къэрал зыбжанэм я академиехэм, университетхэм щIыхь зиIэ я лэжьакIуэт.
Къумахуэ Мурадин щIэныгъэ лэжьыгъэу 200-м щIигъу, монографиеу 5 къытригъэдзащ. Совет, урысей щIэныгъэм япэкIэ къыщымыхъуауэ, ар къэрал куэдым зэщIыгъуу къыдагъэкI «Radiation Effects and Defects in Solids» журналым КъуэкIыпIэ ЕвропэмкIэ и Iыхьэм и редактору илъэс 20-м щIигъукIэ лэжьащ. Абы пщIэшхуэ зиIэ SPIE дунейпсо щIэныгъэ организацэм и дипломрэ саугъэтрэ къратащ, а зэгухьэныгъэм щIыхь зиIэ и лэжьакIуэу щытащ. Апхуэдэу Къумахуэм къыхуагъэфэщащ Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и дипломымрэ саугъэтымрэ.
Физикэм и теориемкIэ зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъ щIэныгъэлIу зэрыщытам къыдэкIуэу, Къумахуэр къызэгъэпэщакIуэ IэкIуэлъакIуэт, нобэм къэс дуней псом щызэрамыгъэпэща техникэщIэ гъэхьэзырынымкIэ проектхэм я унафэщIт. Абы и унафэм щIэту ягъэхьэзыра Iэмэпсымэ куэдым дунейпсо, урысейпо гъэлъэгъуэныгъэхэм саугъэтхэр, медалхэр къыщыхуагъэфэщащ. Илъэс 28-кIэ ар зи унафэщIу щыта институтым технологие лъагэхэм ятещIыхьа къэхутэныгъэ гъуэзэджэу 10 хуэдиз щаубзыхуащ. Ахэр къагъэсэбэпу хуежьэмэ, япэкIэ зэрыщытам хуэдэу, Урысейм бжьыпэр щиубыдыжыфынущ хьэршым, микроэлектроникэм, медицинэм, биологием, наноиндустрием, микромеханикэм, авиацэм, ХХI лIэщIыгъуэм и зыужьыныгъэхэр зыубзыху нэгъуэщI IэнатIэ хэхахэм.
Къумахуэ Мурадин и унафэм щIэту фундаментальнэ физикэм и IэнатIэм иужьрей илъэсхэм щрагъэкIуэкIа лэжьыгъэхэм я фIыщIэкIэ къызэIуаха къэхутэныгъэщIэми мыхьэнэшхуэ иIэщ щIэныгъэмрэ техникэмрэ я IэнатIэм лъэщу зегъэужьынымкIэ.
Профессор Къумахуэ Мурадин куэд зэфIигъэкIырт дунейпсо, урысейпсо конференцхэр къызэгъэпэщыным, къэралым и щIэныгъэ IэнатIэм и ехъулIэныгъэхэр хэIущIыIу щIыным я лъэныкъуэкIэ. Абы гулъытэшхуэ хуищIырт езыр щалъхуа Къэбэрдей-Балъкъэрым папщIэ щIэныгъэ лэжьакIуэхэр гъэхьэзырынми. Къумахуэм и гъэсэнхэм ящыщ куэдым езыхэм иджы щIэныгъэм щIэуэ къыхыхьэ щIалэгъуалэр ирагъаджэ.
Къумахуэ Мурадин Iэбу-бэчыр и къуэр дэ зэи тщыгъупщэнкъым.
КIуэкIуэ Ю. А., Чеченов А. А., Храмов К. К., Вербицкий А. И., Алътуд Ю. Къ., Апажэ А. Къ.,
Аттаев Ж. Ж., Битокъу В. М., Бозий Н. М., Емуз Н. Гъу., Жаным Р. М., Иуан П. М., Къарэмырзэ Б. С.,
Кебеков В. С., Къуэдзокъуэ М. М., Къумахуэ М. Л., Къумахуэ В. И.., Марьяш И. Е., Рахаев А. И.,
Савенкэ Т. В., Тау П. Къ., Уянаев К. Хь.-М., Федченкэ Л. М., Фырэ Р. Б., Хъурей Ф. А., Щоджэн М. М.
Адыгэ Псалъэ
No comments:
Post a Comment