БэмышIэу тигъэзет къызэрэхиутыгъагъэу, кавказ заом инароднэ лIыхъужъэу, адыгэхэм ацIэ чыжьэу зыгъэIугъэ Тыгъужъыкъо Къызбэч исаугъэт Тэхъутэмыкъое районым ит къуаджэу Афы¬псыпэ щыфагъэуцу ашIоигъу. Адыгэ лъэпкъым лIыхъужъныгъэу зэрихьагъэм ишыхьатэу мы саугъэтыр щытыщт. Сыда пIомэ Тыгъужъыкъо Къызбэч тарихъышхо зыпылъ цIыф. Ар зэлъашIэрэ шапсыгъэ лъэпкъэу ШэрэлIыкъомэ ащыщыгъ, цIыф къызэры¬кIохэм ахалъытэщтыгъ, «Черкесием иаслъанкIэ» еджэщтыгъэх.
Тыгъужъыкъо Къызбэч икъэбар нахь игъэкIотыгъэу къыщеIо Шъхьэлэхъо Абу итхылъэу «МыкIосэрэ жъуагъохэр» зыфиIорэм. Ащ ипычыгъохэм ащыщ къыкIэлъыкIорэ тхыгъэр.
ШэрэлIыкъо Къызбэч Тыгъужъ ыкъор Адагум псыхъо Iусыгъэ къуаджэу Нашъхьэ зыфаIорэм 1777-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Я XVIII-рэ лIэшIэгъум ыкIэхэм ыкIи я XIX-рэ лIэшIэгъум иапэрэ ныкъохэм адэжь Адыгэ шъолъырым анахь лIыхъужъэу исыгъэмэ ащыщыгъ.
Хъанджэрые къызэритхыжьырэмкIэ, Къызбэч икIалэхэр къэзэкъхэм зэраукIыгъэхэми, уIэгъабэ зэрэтелъми, жъы зэрэхъугъэми къамыубытэу урысхэм зэпымыоу заохэр аришIылIэщтыгъэ, хъункIэкIэ якIущтыгъэ. Хьасанпашэм (Анапэ тырку пашэу дэсыгъэр ары - А. Шъхь.) илъэIукIэ Чабэм кIуагъэ, ау быслъымэнхэмкIэ цIэ лъапIэу щыт хьаджацIэми Къызбэч Iэсэнэу, уцужьы¬нэу ашIышъугъэп: ыпсэ хэтыфэ зэрэшапсыгъэ мыIо-мышIэжъэу къэнагъ. Шъэджашъэу, мэкъэхъушхоу, иIэбакIи иплъакIи щынагъоу, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, ащ псэемыблэжь банэу а шапсыгъэ лIыхъужъ лъэшым ышIыхэрэм ащ изекIуакIи адыригъэштэ шъыпкъэу щытыгъ итеплъи, джащ фэдэ дунэе къижъук1-къутэжьым хэтыным пае къэхъугъэу къыпшIошIыщтыгъэ».
Къызбэч ипсэемыблэжь зекIуакIэ ежь зыщыIэгъэ лъэхъаным дыщыIагъэхэу гуфэбэныгъэкIэ къытегущыIэхэрэми, къепыйхэу, гужъ къыфызиIэу тетхыхьэхэрэми нафэу къахэщы. ЛIыхъужъ щытхъоу Къызбэч къылэжьыгъэр мы-плъыкъожьыгъэу тэ тилъэхъани щылъэкIуатэ.
Дж. С. Белл дневникэу 1837-рэ илъэсым бэдзэогъум и 19-м ытхыгъэм къыщеIо: «...ЯтIонэрэ мафэм къытлъихьагъэхэм ахэтыгъ Хьаджэ Къызбэчэу Пшъадэ нэIуасэ къыщысфэхъугъагъэр. Ар зэолI пхъаш, илъэс 60 ыныбжь. ИлIыгъэ зекIуакIэкIэ урысхэм щынэгъошхо арегъэшIы. Гъунэпкъэ шъолъырым щыпсэурэ урыс шъузхэм якIэлэ шIы-кIаехэр ащ ыцIэкIэ агъэщынэхэзэ агъэIасэх, урыс генералхэм пчъагъэрэ къыфаIопщыгъ ежьхэм къулыкъу афишIэнэу къызеуцуалIэкIэ е мамырныгъэ адишIымэ, зэкIэ зыфаер къыфаш1энэу, Императорым ахъщэшхо къыритынэу ыIуагъ исурэт IэкIигъэхьагъэмэ, ау Къызбэч а джэнджэш пстэури хъэтэпэмыхьэу щигъэзыягъэх, зэпымыоу бэнэ лъэш арешIылIэ...»
Къумал-бзэгухьэхэм макъэу рагъэIугъэм рыгъуазэзэ, генерал-майорэу Власовым тхылъ шъэфэу чэнэморыдзэм иатаманэу полковникэу Матвеевым 1824-рэ илъэсым мэкъуогъум и 28-м фитхырэм щыреIо: «ЗэлъашIэрэ хъункIакIоу Къызбэч, тибзэгухьэхэм макъэ къызэрэтагъэIугъэмкIэ, шапсыгъэ шыу 200 ыугъоигъэу Ореховэ хыкъумэм е Елизаветинскэ къуаджэм апэчIынатIэу къикIын имурад». Ащ елъытыгъэуи чIыпIэ пащэ пэпчъ ашIэщтхэри афегъэнафэ... 1824-рэ илъэсым шэкIогъум и 8-м Власовым къумал-бзэгухьэхэм фахьыгъэ къэбарыр ылъапсэу тхылъ шъэфэу Матвеевым фитхыгъэм щыфегъэпытэ: «Чъэпыогъум и 31-м Джеби псыхъо Iушъо абдзахэмэ зэIукIэ щашIыгъ. Ащ хэлэжьагъ зэлъашIэрэ шапсыгъэ оркъ хъункIакIоу Къызбэч ык1и рахъухьагъ къыттебэнэнхэу. Ар агъэцэкIэным пае зэфэдэкIэ Афыпсышъхьэ къыщегъэжьагъэу Шебжи нэсэу зекIогъусэхэр къэзэрэугъоинхэу Къызбэч макъэ аригъэIугъ.
Псыхъохэу Цафэ, Джеби, Акобыжъ, Суп alyc абдзахэхэр хьазырых. Ахэр шапсыгъэхэм агохьанхэшъ, Къызбэч япащэу мы мафэхэм къикIынхэу ары. Нэбгырэ 1000 фэдиз мэхъух, а зы уахътэм чIыпIабэмэ къатебэнэнхэу рахъухьагъ...»
Хьабжьэкъо Джанбек итхыгъэу «Адыгеим и ТыгъэкъохьэпIэ лъэныкъо илIыхъужъхэр» зыфиIорэм мырэущтэу къыщеIо: «Ащ (Ахджагукъо Пщыкъуй ары зыфиIорэр - А. Шъхь.) фэшъхьафэу Адыгеим и ТыгъэкъохьэпIэ шъолъыркIэ анахь цIэрыIоу заом хэлэжьагъэр Хьаджэ Къызбэчэу (Тыгъужъыкъо Къызбэч зыфиIорэр - А. Шъхь.) «Черкесием иаслъанкIэ» зэджагъэхэр ары. Хьаджэ Къызбэч шыудзэ тхьамэтэ ин дэдагъ, пыим ичIыгу чыжьэу ар зекIокIэ зэрихьэщтыгъэу, ыгъахъэщтыгъэхэмкIэ, Хьадж-Мурат Дагъыстан-Чэчэн зэо лъэныкъомкIэ ышIагъэхэм зыкIи анахь цIыкIоп. Ау анахь щытхъушхо ащ къызихьыгъэр заоу Абын дэжь (1834-рэ илъэс) шыу 700-м ипащэу 12 000 хъурэ урысыдзэр зэрэзэхикъутагъэр ары. «Черкесхэм яаслъан» ащыгъум илъэс 60 ыныбжьыгъ». Джащ фэдэу, зэпыу имыIэу лъышIэжь заом пчыкIэ машIоу щышIэтэу, ыпсэ пэтыфэ шышъхьэмыгъазэу, пый псэIухэу илъэс 40-м къехъурэ Тыгъужъыкъо Къызбэч къыхьыгъ, уIэгъих телъэу 1840-рэ илъэсым мэзаем и 28-м идунай ыхъожьыгъ.
Зыгъэхьазырыгъэр КIарэ Фатим.
Адыгэ Макъ